Instytucja zachowku jest jedną z lepiej znanych w polskim prawie spadkowym. Dzięki zachowkowi osoba pozbawiona prawa do spadku ma szansę uzyskać rekompensatę finansową od rzeczywistych spadkobierców. Bliskość rodzinna ze zmarłym spadkodawcą nie zawsze będzie gwarantowała prawo żądania zachowku, kto więc dokładnie jest uprawniony do otrzymania takiego świadczenia?
Zachowek
Zachowek to prawo żądania zapłaty rekompensaty finansowej za odsunięcie od możliwości dziedziczenia. Uprawnienie to przysługuje najbliższym członkom rodziny zmarłego spadkodawcy, którzy nie zostali w ogóle powołani do spadku lub otrzymali udział spadkowy niższy, niż gdyby doszli do dziedziczenia na zasadach ustawowych.
Zachowek jest prawem, co oznacza, że nie istnieje obowiązek korzystania z tej instytucji. Uprawniony może to zrobić w ciągu 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu spadkodawcy – po tym czasie roszczenie z tytułu zachowku ulega przedawnieniu.
Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny, wymienionych w art. 991 § 1 KC, przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Osoba należąca do kręgu podmiotów wymienionych w art. 991 § 1 KC ma prawo do uzyskania określonej korzyści ze spadku. Z art. 991 § 2 KC wynika, że zaspokojenie należnego osobie uprawnionej roszczenia o zachowek w pierwszej kolejności może nastąpić bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu. Dopiero w przypadku, gdy uprawniony nie uzyska równowartości zachowku w jednej z powyższej wskazanych form może kierować roszczenie o zachowek do spadkobiercy.
Uprawnieni do zachowku
Zgodnie z treścią art. 991 Kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Jak wynika z powyższego prawo do żądania zapłaty zachowku przysługuje tylko osobom wymienionym w przepisach KC. Tym samym uprawnienie to nie będzie przysługiwało np. rodzeństwu spadkodawcy – ta grupa została bowiem wyłączona od możliwości skorzystania z zachowku.
Wiek osoby uprawnionej do otrzymania zachowku lub posiadanie przez nią niepełnej zdolności do czynności prawnych nie odgrywa żadnej roli. W praktyce oznacza to więc, że z zachowku mogą skorzystać także osoby małoletnie oraz ubezwłasnowolnione, choć w ich przypadku działania prawne muszą zostać podjęte przez umocowanych przedstawicieli ustawowych (np. rodziców lub prawnych opiekunów).
Zobowiązany do zachowku
Kto powinien zapłacić zachowek? W pierwszej kolejności są to osoby, które nabyły spadek. Samo powołanie do dziedziczenia nie oznacza jeszcze, że dana osoba staje się spadkobiercą, ma bowiem możliwość odrzucenia spadku w terminie 6 miesięcy od dnia kiedy dowiedziała się o tytule swojego powołania do spadku (najczęściej jest to dzień śmierci spadkodawcy lub ujawnienia istniejącego testamentu). Charakter spadkobiercy (ustawowy lub testamentowy) nie ma tutaj żadnego znaczenia, najważniejsze, aby taka osoba przyjęła spadek (z mocy ustawy lub wskutek odpowiednio wcześnie złożonego oświadczenia o nabyciu spadku).
Pamiętajmy, że w przypadku gdy spadkobierca ustawowy sam jest uprawniony do zachowku jego odpowiedzialność z tytułu zapisów zwykłych i poleceń może zostać zmieszona w takim stopniu, żeby pozostał mu jego własny zachowek.
Oprócz typowych spadkobierców zobowiązanymi do zapłaty zachowku mogą być także zapisobiercy windykacyjni oraz obdarowani przez spadkodawcę w drodze darowizny.
Relacje rodzinne a prawo do zachowku
Wiele osób zastanawia się czy utrzymywanie relacji rodzinnych ze spadkodawcą ma wpływ na późniejsze prawo do zachowku. Obecne przepisy nie odnoszą się do tej kwestii, co oznacza, ze nieutrzymywanie kontaktów ze spadkodawcą nie przekreśla szans na uzyskanie zachowku. Warto jednak zaznaczyć, że w oparciu o art. 5 KC (zasady współżycia społecznego) zobowiązany do zachowku może bronić się przed dokonaniem jakiejkolwiek zapłaty. Jeśli będzie w stanie wykazać przed sądem, że osoba żądająca zachowku nie powinna go otrzymać to wówczas nie dojdzie do żadnej zapłaty. Przykładem takiej sytuacji może być chociażby fakt znęcania się uprawnionego do zachowku nad spadkodawcą lub popełnienia przeciwko niemu poważnego przestępstwa.
Treść artykułu napisana we współpracy z kancelarią JCZ Kancelaria Radców Prawnych Bydgoszcz.
Źródło: Radca Prawny.